در گفتگو با استاد حوزه‌ی علمیه‌ی خواهران بیان شد: طلاب و دانشجویان عزیز ما خودشان به دنبال کشف منظومه و مختصات خودشان در زندگی امروزی با الگوپذیری از شخصیت‌هایی همه بعدی چون بانو امین باشند.

 23 خرداد سالروز رحلت بانوی مجتهده، سیده نصرت امین است. بانوی عالمه و فاضله‌ای از بانوان این سرزمین که تا سال‌ها برکات علمی و اخلاقی و فیوضات معنوی زندگی پربار ایشان به عنوان الگوی مجسم هویت طلبه‌ی تراز، جاری و ساری است. به این بهانه در گفتگویی با سرکار خانم دکتر نجمه نجم، استاد حوزه‌ی علمیه‌ی خواهران و پژوهشگر که در گذشته مدیریت طرح احیای آثار بانو امین را نیز برعهده داشته‌اند، تلاش کردیم که ابعاد مختلف زندگی این بانوی ارجمند را به قدر وسع، مورد واکاوی قرار داده، ایشان را به بانوان طلبه‌ای که در ابتدای مسیر طلبگی قرار دارند، معرفی نماییم.

لطفا در ابتدا معرفی مختصری از بانو امین، برای مخاطبان ما داشته باشید.

بانوی مجتهده، سیده نصرت امین (1265-1362ش)، از مفاخر کم‌نظیر تاریخ معاصر و از زمره بزرگ‌ترین بانوان دانشمند ایران است. این بانوی فرهیخته، تلاش و همت خویش را صرف تهذیب نفس همراه با تعلیم و تعلم معارف اسلامی نمود تا جایی که نام ایشان در حوزه‌های علمی و فرهنگی شیعه، به عنوان اولین بانوی مجتهد ایرانی در تاریخ معاصر ثبت شد.

قطعا نائل شدن به درجه‌ی اجتهاد در تحصیلات حوزوی نیازمند تلاش علمی فراوان است، ممکن است بفرمایید که ایشان در عرصه‌ی تحصیلات علمی چه ویژگی‌هایی داشتند؟

در عصری که بانوان ظهور و بروزی در مسائل علمی نداشتند، بانو مجتهده امین از نقطه نظر علمی در اوج اقتدار علمی است. بانو مجتهده امین مدتی پس از تحصیلات و فراگیری علوم اسلامی و کوشش و جهد زیاد به درجه اجتهاد نائل می‌شود. فراگیری علوم اسلامی در حوزه‌های مختلف تفسیر، کلام، فلسفه، حدیث و غیره، پیش مقدمه ای برای اوج انسان و به کمال رسیدن است و بانو مجتهده امین با علم به این موضوع به اوجی از کمال رسیدند که مردانِ انگشت شماری به این اوج رسیدند.

مقام علمی این بانوی مجتهده به حدی است كه اسوه‌های علم و عرفان، بهره‌مندی از محضر درس و اجازه علمی ایشان را مغتنم می‌شمردند، چنان‌كه آیت الله مرعشی نجفی، سید عباس حسینی کاشانی، شیخ عبدالحسین امینی(نویسنده الغدیر)، شهید محمد علی قاضی طباطبایی، سید محمد علی روضاتی، بانو علویه همایونی، شیخ عبدالله سبیتی، شیخ زهیر الحسون و غیره از ایشان اجازه روایت دریافت كرده‌اند. در ضمن مرحومه بانو علویه همایونی از شاگردان مخصوص بانو مجتده امین بودند.

بانو امین از محضر کدامیک از اساتید نامدار حوزه بهره‌مند شده‌اند؟

ایشان از محضر اساتیدی هم‌چون شیخ ابوالقاسم زفره‌ای، حسین نظام‌الدین کچویی، سید ابوالقاسم دهکردی، میرزا علی‌اصغر شریف، میرزا علی آقا شیرازی و میر سید علی نجف‌آبادی، کسب فیض نموده و از مراجعی هم‌چون محمدکاظم شیرازی، شیخ عبدالکریم حائری، سید‌ابراهیم حسینی‌شیرازی‌ اصطهباناتی، شیخ محمدرضا نجفی ‌اصفهانی و شیخ مرتضی مظاهری نجفی اصفهانی، موفق به دریافت اجازه اجتهاد شد.

           با این درجه‌ی علمی بی شک ایشان صاحب آثار و تألیفات ارزشمندی هستند، لطفا در این باره توضیحاتی را بیان کنید.

بله، بانو مجتهده امین در طول حیات خویش علاوه بر فعالیت‌های آموزشی و تربیت بسیاری از خواهران طلبه، موفق به نگارش و تألیف آثار متعددی شد. برخی از این آثار در موضوعات تفسیری، اخلاقی، تربیتی و اعتقادی و با نام «بانوی ایرانی» یا «بانوی اصفهانی» به چاپ رسیده و برخی نیز هنوز چاپ نشده‌اند. اما آثار چاپ شده ایشان عبارتند از:

«اربعین الهاشمیه» اولین تألیف بانو امین بوده که در بردارنده چهل حدیث در موضوعاتی هم‌چون توحید و صفات حق تعالی، اخلاق و احکام شرعی و نیز بیانات فلسفی، عرفانی، اصولی و فقهی است. «جامع الشتات» کتاب نفیسی که شامل پرسش و پاسخ‌هایی در زمینه مباحث اعتقادی، علوم قرآنی، فقهی و ... است كه توسط مجتهدان و فقیهان عصر بانو امین، برای سنجش مقام علمی ایشان مطرح شده و حاصل آن، اعطای اجازه اجتهاد به ایشان بوده است. «نفحات الرحمانیه فی الواردات القلبیه» که درباره برخی مشاهدات عرفانی بانو امین و شامل خاطراتی است که مؤلف در سلوک الی الله، به واسطه فیض حق دریافته است. «معاد یا آخرین سیر بشر»کتابی کلامی ـ فلسفی است و نشان از تبحر ایشان در مباحث عمیق فلسفی دارد. «اخلاق و راه سعادت؛ اقتباس و ترجمه تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق ابن‌مسکویه» این کتاب اقتباسی از کتاب اخلاقی ابن‌مسکویه است که با توجه به ترجمه و حواشی بانو امین، در هفت مقاله نگاشته شده است. «روش خوشبختی و توصیه به خواهران ایمانی» در این کتاب، معنای «سعادت و خوشبختی» و راه دست‌یابی به سعادت دنیوی و اخروی، با زبانی ساده بیان شده و شامل اندرزهایی نیکو در مورد تکالیف و حقوق زنان مسلمان است. «مخزن اللئالی در مناقب مولی الموالی علی علیه السلام» این کتاب در ذکر فضایل و مناقب امیرالمؤمنین علی علیه السلام نگاشته شده است. «سیر و سلوک در روش اولیاء و طرق سیر سعداء» که موضوع این کتاب، کشف و شهود و سیر الی الله است. و تفسیر « مخزن العرفان در علوم قرآن» که یك دوره كامل تفسیر قرآن است.

 با وجود این فعالیت‌های درخشان و اثرگذار علمی و اجتماعی، ایشان در زندگی خانوادگی و ایفای نقش‌های زنانه چطور عمل می‌کردند؟

به نظر بنده، قابلیت جمع بین عالم و عارف بودن بانو مجتهده امین با وظایف همسرانه و مادرانه و حتی حضور فعال اجتماعی ایشان تحسین برانگیز است. همسر ایشان مردم متمولی بودند، اما سواد اندکی داشت و این بانوی بزرگوار در مقابل همسر خود کاملا متواضع بودند. بانو مجتهده امین در بحث معنویت و سبک زندگی معنوی، مسائل بسیار سنگین معنوی را در وجود خود حل کرده است، کتب علمی قابل توجه نوشته است و در عین حال در جایگاه همسری چنان حق همسر را ادا می‌کردند که هیچ گاه از وظیفه همسری کوتاهی نکردند.

حاج خانم صفاتی شاگرد بانو علویه همایونی و مأنوس به آثار بانو امین بیان می فرمودند: بانو مجتهده امین صاحب ۹ فرزند می‌شود که ۸ تن از فرزندان ایشان از دنیا می‌رود، در عرض دو هفته دو فرزندش از دنیا رفتند، اما بانو امین در جایی نقل می‌کند زمانی که سیلاب اشک از چشمانم سرازیر شد ناگهان به یاد فرمان الهی افتادم که خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود: «إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ * قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ؛ در آن هنگام که پروردگارش به او گفت: اسلام بیاور! (و در برابر حق، تسلیم باش! او فرمان پروردگار را، از جان و دل پذیرفت؛ و) گفت: «در برابر پروردگار جهانیان، تسلیم شدم»؛ این آیه آبی روی آتش بود و سوز دل من (بانو امین) کاملا خوابید و احساس کردم که بسان خلیل، عاشق خدا هستم.

اگر بخواهید ایشان را به عنوان الگو به بانوان طلبه معرفی کنید، چطور ایشان را معرفی می‌کنید؟

برای پاسخ به این سال از تعبیر جناب حجة الاسلام و المسلمین حاج آقا محمود لطیفی به عنوان استادی که مسلط به آثار بانو امین هستند، استفاده می کنم. به فرمایش ایشان « اكنون که به بركت جمهوري اسلامي، امكانات ویژه‌ای در اختيار حوزه و دانشگاه قرار گرفته است، در حوزه علوم انساني به مراتب بايد بيشتر از اينها پيشرفت كرد. پس از گذشت چهل سال از انقلاب شکوهمند اسلامی حوزه های علمیه خواهران به عنوان نسل دوم و سوم فارغ از ظواهر و تبليغات، چه مقدار از دیدگاه‌های بانو امین را تحقق بخشیده‌اند؟ و نظام‌های آموزشی امروز حوزه و غیرحوزه چگونه می‌توانند شخصیتی علمی فرهنگی چون بانو امین تربیت کنند.». باید عرض کنم به همین مطالبی که در پاسخ به پرسش‌های قبلی شما بیان کردم توجه کنید، می‌بینید که چه مؤلفه‌های ارزشمندی از زندگی بانو امین در جوامع علمی و فرهنگی مغفول مانده و یا نسبت به آن تغافل صورت می‌گیرد!

بنابراین یک منظومه فکری، رفتاری و شخصیتی در وجود بانو مجتهده امین است که با وظایف دخترانه، همسرانه، مادرانه  و نقش های محصل، مدرس و محقق و رسالت های اجتماعی ایشان سازگاری دارد. ما بایستی قابلیت تجمیع این رسالت ها را به طلاب خود بیاموزیم و مهارتهای لازم برای ارتقا برای آنان را زمینه سازی کنیم. اگر هم در نظام و سیستم آموزشی محقق نشد، طلاب و دانشجویان عزیز ما خودشان به دنبال کشف منظومه و مختصات خودشان در زندگی امروزی با الگوپذیری از شخصیت هایی همه بعدی چون بانو امین باشند.

اگر نکته‌ی عبرت‌آموزی به نظرتان می‌رسد که در معرفی شایسته‌ی شخصیت ایشان نیز موثر باشد، لطفا بفرمایید.

در این موارد نکاتی دارم، اما ترجیح می دهم به رسم ادب از توصیف و نکات استادی استفاده کنم که شاگرد خاص بانو علویه همایونی بوده اند و به واسطه استاد خود به احوالات بانو مجتهده امین آگاهی داشته اند.

به فرمایش بانو مجتهده صفاتی در نشست «سبک زندگی معنوی، علمی و شخصی بانو امین» که در سال 97  با کمک معاونت پژوهش و پژوهشگران جامعه الزهرا سلام الله علیها تدارک دیدیم بانو صفاتی می فرمودند: ما ابعاد علمی این بانوی بزرگوار را نادیده نمی گیریم و برای آن ارزش بالایی قائل هستیم، اما رسیدن به اوج معرفتی کار هر فردی نیست، آنچه در زندگی این بانوی بزرگوار اهمیت دارد، این است که ایشان فهمیده بود چه کار می‌کند، فهمیده بود برای چه به این دنیا آمده و آن را دنبال کرد و اگر ما بدانیم برای چه به این دنیا آمدیم و چه باید بکنیم، حتما به نتیجه می‌رسیم. بانو مجتهده امین در تمام ابعاد زندگی، بندگی می‌کند و حقیقت و روح عبودیت در وجود ایشان زنده می‌شود. در روایات داریم که شبانه روز خود را تقسیم کنید، ساعتی را برای مناجات با خداوند، ساعتی را برای کار و معیشت، ساعتی را برای معاشرت و ساعتی را برای لذت‌های حلال اختصاص دهید که بانو مجتهده امین به این مسئله توجه داشت.

ویژگی مهم بانو مجتهده امین این بود که وظیفه محور و تکلیف محور بود و نسبت به توحید شناخت مناسبی پیدا کرده بود و پشت سر اولیای الهی حرکت می‌کرد. بانو مجتهده امین هم در حوزه خانواده و هم در حوزه مباحث علمی بسیار قوی عمل می‌کرد، رعایت حقوق دیگران و رعایت حقوق شهروندی برای ایشان مهم بود، همچنین حقوق همسر و فرزندان، حق شاگرد و استاد را رعایت می‌کرد.

در پایان بفرمایید که چه شد که شما علاقه‌مند به پژوهش درمورد بانو امین شدید؟

با توجه به آثار قلمی به‌جا مانده از بانو امین اصفهانی، به طور قطع می‌توان ایشان را از بانوان دانشمند و برجسته دانست؛ از این‌رو معرفی شخصیت علمی، عرفانی، فقهی و فلسفی ایشان، گامی در جهت احیای ارزش‌های اسلامی به ویژه در جامعه زنان است.

معاونت پژوهشی جامعة‌الزهرا-سلام الله علیها- با انگیزه تقویت فرهنگ اسلامی و با هدف احیای میراث علمی یکی از بانوان شیعه در جهان اسلام، معرفی شخصیت علمی بانو مجتهده امین و بزرگداشت مقام والای ایشان، طرح احیا و ساماندهی آثار این بانوی فاضله را در دستور کار خویش قرار داده بود. این طرح پس از طی مراحل کارشناسی، تصویب و تنظیم شیوه‌نامه، از اسفندماه سال1387 با تلاش و همّت فراوانِ بانوانِ استاد و پژوهشگر با تشکیل «دفتر احیا آثار بانو امین» آغاز شد و شامل مراحلی هم‌چون استخراج منابع، مستندسازی، اصلاح، ارزیابی است که در تمام آثار منتشر شده‌ای که پیش از این از آنها یاد کردم، انجام شده است.

در مرحله بعدی یعنی «دوره بازبینی آثار» اینجانب سهم کوچکی به‌عنوان مدیر طرح احیاء آثار بانو امین در بازبینی آثار و به‌عنوان پژوهشگر، در تصحیح، تعیلق و مستندسازی چند جلد تفسیر «مخزن العرفان در علوم قرآن» داشتم.

به لطف خدا سه کتاب «معاد یا آخرین سیر بشر»، «اخلاق و راه سعادت» و «روش خوشبختی»، با تلاش و همّت بانوانِ استاد و پژوهشگر در «دفتر احیا آثار بانو امین جامعه الزهرا سلام الله علیها» بخصوص اهتمام ویژه پژوهشگران ارجمندی چون سرکار خانم دکتر نرگس موحدی، سرکار خانم کوثر یوسفی، سرکار خانم نرگس بزرگخو و اساتید ناظر جناب حجه الاسلام و المسلمین حاج آقا محمود لطیفی و جناب آقای دکتر علیرضا اسعدی، تصحیح، تعلیق و مستدسازی شده و در سال 1397 با حمایت معاونت پژوهش و توسط نشر جامعه الزهرا سلام الله علیها چاپ شد. رونمایی از این سه کتاب بانو امین در سالن قدس حرم مطهر رضوی در «آیین اختتامیه چهارمین کنگره بین المللی بانو امین (کانون فرهنگی بانو امین)» انجام شد.

متاسفانه سایر آثار بانو امین بخصوص تفسیر ارزشمند ایشان با وجود تعلیق و مستندسازی جامع و تصحیح قابل توجه و حتی دریافت فیپای نشر برای جلد اول تفسیر مخزن العرفان هنوز چاپ نشده است. در حقیقت دیدگاه این بانوی مجتهده از نگاه صاحبنظرانِ معاصر مغفول مانده، امید است تصحیح و تعلیق و مستندسازی آثار بانو امین و حداقل چاپ سه کتاب مذکور با رویکرد جدید، گامی رو به جلو در جهت شناساندن نظریات علمی یک بانوی مجتهد عارف به جامعه علمی باشد.